बातम्या

कापूर कोणत्या वनस्पती पासून बनतो?

By nisha patil - 7/16/2025 7:26:21 AM
Share This News:

माचिसची काडी पेटवल्या बरोबर कापूर जळू लागतो आणि एक आल्हादायक सुगंध पसरतो. कापूर हा विशिष्ट झाडांपासून मिळणारा मेणासारखा पांढरा किंवा पारदर्शक पदार्थ आहे. हे ज्वलनशील आहे आणि त्याला तीव्र वास आहे. कापूर कसा बनवला जातो, ती कोणत्या प्रकारचे वनस्पती आहे आणि ते इतके ज्वलनशील का आहे याचा कधी विचार केला आहे का?

बाजारात दोन प्रकारचे कापूर उपलब्ध आहेत. एक नैसर्गिक कापूर (भीमसेनी कापूर) आणि दुसरा कृत्रिमरित्या कारखान्यात तयार केला जातो. नैसर्गिक कापूर एका झाडापासून बनवला जातो, जो कापूरच्या झाडापासून बनवला जातो. त्याचे वैज्ञानिक नाव 'सिनामोमम कॅम्फोरा' आहे. कापूरच्या झाडाची उंची ५०-६० फुट पर्यंत असते आणि त्याची गोल आकाराची पाने ४ इंच रुंद असतात. या झाडाच्या सालापासून कापूर तयार केला जातो. जेव्हा कापूरची साल सुकायला लागते किंवा राखाडी रंगाची दिसू लागते, तेव्हा ती झाडापासून वेगळी केली जाते. नंतर गरम केल्यानंतर ते रिफाईंड करून पावडर बनविली जाते. आवश्यकतेनुसार आकार दिला जातो.

कापूर वृक्षाचा उगम पूर्व आशिया मध्ये, विशेषत: चीन मध्ये असल्याचे मानले जाते. तथापि, काही वनस्पतिशास्त्रज्ञ कापूरचे झाड मूळ जपानचे असल्याचे मानतात. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे आइस्क्रीम कापूरच्या झाडापासून बनवले गेले होते आणि चीनच्या तांग राजवंशाच्या काळात लोकप्रिय होते. ते इतर अनेक प्रकारे वापरले गेले. हे झाड चिनी लोक औषधांमध्ये अनेक प्रकारे वापरले गेले. नवव्या शतकाच्या आसपास, ऊर्ध्वपातन पद्धतीने कापूरच्या झाडापासून कापूर तयार करणे सुरू झाले आणि नंतर हळूहळू ते जगभर पसरले.

दरम्यान, भारतही कापूर उत्पादनावर काम करण्याचा प्रयत्न करत होता. १९३२ मध्ये प्रकाशित शोधनिबंधात, कोलकाता येथील स्कूल ऑफ ट्रॉपिकल मेडिसिनचे आर.एन. चोप्रा आणि बी. मुखर्जी लिहितात की, १८८२-८३ दरम्यान लखनऊ बागायती बागेत, कापूर उत्पादक झाडांची यशस्वी लागवड झाली. हे यश फार काळ टिकले नसले तरी प्रयत्न सुरूच राहिले आणि येत्या काही वर्षांत अनेक भागात कापूर वृक्ष लागवड मोठ्या प्रमाणावर सुरू झाली.

कापूर वृक्षाला काळे सोने असेही म्हणतात. सर्वात मौल्यवान वृक्षांमध्ये त्याची गणना होते. केवळ पूजेत वापरण्यात येणारा कापूरच नाही तर इतरही अनेक गोष्टी या झाडापासून बनवल्या जातात. आवश्यक तेलांप्रमाणेच अनेक प्रकारची औषधे, परफ्यूम, साबण इत्यादी. कापूरच्या झाडामध्ये सहा वेगवेगळी रसायने आढळतात, ज्यांना केमोटाइप म्हणतात. हे केमोटाइप आहेत- कापूर, लिनालूल, सिनिओल, नेरोलिडॉल, सॅफ्रोल आणि बोर्निओल. यासर्व गुणधर्मांमुळे त्याला काळे सोने म्हटले जाते. कापूर मध्ये कार्बन आणि हायड्रोजनचे प्रमाण जास्त असते, ज्याचे जळणारे तापमान खूपच कमी असते. म्हणजे थोडासा उष्णता होताच ते जळू लागते. कापूर हा अतिशय अस्थिर पदार्थ आहे. कापूर गरम केल्यावर ही वाफ हवेत झपाट्याने पसरते आणि ऑक्सिजन मध्ये मिसळल्यावर ते अगदी सहज जळू लागते.